سرزمين با شكوه ولايي و شگفت انگيز سيستان كه در جنوب خاوري ايران قرار گرفته ، با وجود رود بزرگ هيرمند و درياچه ي زيباي هامون به عنوان بزرگترين درياچه آب شيرين فلات ايران ، دشت حاصلخيز و بزرگي را تشكيل میداده كه مي توانست ساليانه سه گونه فراورده از آن برداشت نمود بگونه اي كه اين سرزمين را انبار غله ي آسيا لقب داده اند . اين ديار بلحاظ اقتصادي در تاريخ ايران و جهان از جايگاه ويژه اي برخوردار بوده و به همين دليل هردوت ، ماليات سيستان در دوران هخامنشي را پس از مصر و ميان رودان ، در رتبه ي سوم قرار داده و از اين نظر سيستان مقام نخست ماليات را در ايران ، به خود اختصاص داده است ، اهميت اين سامان در دستگاه خلافت وقت به اندازه اي زياد بود ، كه روزي ليث بن ترسل در برابر خدمتي ، از زبان هارون خليفه شنيد كه فعلا حكومت مصر را به تو مي دهم و اگر در آنجا درست خدمت كردي تو را به سيستان مي فرستم تا كارت بالا بگيرد .


شكوفايي اقتصادي سيستان در هنگام فتح توسط اعراب ، به اندازه اي بود كه تنها ماليات شهر زرنگ / زرنج يك ميليون سكه طلا در سال بود . همچنين در آثار تاريخي آمده است كه سرزمين سيستان به لحاظ حاصلخيزي سرآمد زمين هاي جهان است به نحوي كه از يك تخم پانصد الي هزار تخم برداشت ميشود بسياري از پژوهشگران و تاريخ نگاران ، تاثير فرهنگ كهن سيستان و حوزه ي هيرمند را بر ايران ، جهان اسلام و حتي فرهنگ بشري ، ژرف دانسته اند .
وجود آثار مكتوب به جا مانده از دانشمندان ، فيلسوفان ، سخنوران و شاعران شهير ، به ويژه پس از اسلام دراين زاد و بوم ، گواهي روشن بر اين ادعاست . پژوهشگران مردم سيستان را تيره اي از آرياییها وبومیان، كه مردمي نيرومند و دلاور بودند مي دانند كه از ابتدا در همين خاك مقدس زيسته و در همين سرزمين نياكان نخستين خود تكامل يافته اند .(گفتنیست درواقع آریاییان درزمان مهاجرت به ایران با بومیان ایران وسیستان درآمیختند اماطبق مطالعات جدید اکثرجمعیت ایران وهمچنین سیستان بومیان قدیم آنند و ازلحاظ ژنتیکی آریاییان آنقدر با ایرانیان باستان وبومی نآمیختند و مردمان ساکن شهرسوخته وسایر نقاط ایران قبل از ورود اقوام آرییایی بودند.)


اينان نخستين دولت سازمان يافته ي ايراني در خاور ايران را پديد آوردند و كتاب اوستا در اين باره به خوبي گواهي مي دهد . همچنين سيستاني ها از اركان اصلي قدرت امپراطوريهای هخامنشی , اشکانی و بخصوص ساسانيان بودند و پادشاهان ساساني عنوان سکاشاه را با افتخار برنام خويش مي افزودند . از نمونه هاي آشكار تاثير فرهنگ اين زمين ، حق طلبي و يكتاپرست بودن مردم آن در حمايت پذيرش و گسترش دين پيامبر آسماني ايرانيان يعني زرتشت مي باشد. بزرگترين افتخار مردم سيستان اين است كه در دوراني كه امام علي ( ع) را بر تمامي منبرهاي خاور و باختر دنياي اسلام به دستور بني اميه نفرين مي كردند ، در سيستان اين عمل ننگين انجام نشد . ايمان راسخ ، يكتاپرستي و عشق و ارادت به ائمه اطهار در وجود اين مردم چشمه اي است كه هرگز نخواهد خشكيد . بر پايه ي همين مستندات تاريخي ، نخستين انوار توحيدي به پاس خرد و هوشمندي مردمانش بر اين خاك پر مهر تابيدن گرفت . 


سيستان زادگاه بزرگاني چون رستم يگانه پهلوان ايران باستان ،يعقوب ليث صفاري نخستين شهريار ايران پس از اسلام ، سورنا سردار رشید سپاه ایران در دوره ای از پادشاهی اشکانی , فرخي سيستاني شاعر شهير ايران ، رابعه بنت كعب قزداري نخستين بانوي شاعره ي پارسي گوي ايران ، ابوسعيد سجزي رياضي دان و منجم شهیر سده ي چهارم هجري قمري ،‌ابوسيليمان سجستاني فيلسوف سده ي چهارم هجري قمري كه نقش بسيار زيادي در انتقال و انتشار ميراث فرهنگي دوران باستان در حوزه ي فرهنگ اسلامي و ايراني داشت . محمد بن وصيف سجستاني نخستين شاعر پارسي گوي ايران ، ابويعقوب سجستاني نويسنده كهن ترين كتاب نثر فارسي دري ( كشف المعجوب ) جرير بن عبداله سجزي اولين فقيه شيعي ، خلف بن احمد صفاري نخستين كسي كه به دستور او در قبال يكصد هزار سكه ، قرآن خطي نوشته و طراحي شد كه در حال حاضر زينت بخش موزه ي پاريس است و هزاران دانشمند ، انديشمند شاعر و فليسوف ديگر است . كه همه از سرآمدان روزگار خود بودند و نوشتن نام آنان كتابي بزرگ خواهد شد . همچنين ساخت نخستين رصد خانه ها و پيشينه ي دانش كيهان شناسي ايرانيان به سيستان بازگشته و نخستين مسجد ها و مدرسه هاي مذهبي ومراكز گفتگو نيز در اين آب و خاك داير بوده و نيز نخستين عمل رستم زاد ( سزارين ) در جهان نيز در سيستان انجام شده است . 


در دوراني كه تمامي مردم ايران به زبان عربي سخن گفته و فرهنگ ايراني در حال نابودي بود ، خيزش يعقوب ليث صفاري از سيستان ، منجر به گسترش زبان فارسي و خلق شاهكارهاي ادبي حافظ ، سعدي ، مولوي ، فردوسي و... گرديد . 
فردوسي در تنظيم شاهنامه علاوه بر استفاده از روايت بزرگان سيستان و خراسان از منابعي استفاده كرد كه پيش از آن توسط يعقوب ليث ، دستور گردآوري آن ها داده شده بود . اختراع نخستين آسباد در جهان ، از سيستان گزارش شده است . بر اساس برخي آثار باستاني پيدا شده اين سرزمين از گذشته هاي دور داراي فرهنگي بسيار شكوفا بوده و در اثر جايگاه ويژه اقليمي ، سياسي و فرهنگي مركز پيوند فرهنگهاي بزرگ ماوراء النهر، بين النهرين ، سند ، هند و چين بشمار مي رفته است . شهر سوخته و فرهنگ هوشمند و خلاق آن با بيش از پنج هزار سال قدمت ، بعنوان بزرگترين استقرار شهرنشيني در نيمه خاور فلات ايران نمونه اي منحصربفرد و بيانگر واقعي دانش ، صنعت و فرهنگ گذشته ي دور سيستان است . شهري كه با چهار ميليارد ماده ي فرهنگي ، كاوش آن با فناورزي امروزي 450 سال به درازا مي كشد . همچنين آثار باستانی كوه خواجه كه بازمانده از دوران اشكاني و ساساني است( البته اخیرا آثاری از دوران پارینه سنگی نیز پیدا شده است ) . در بردارنده ي عناصر مهمي از تاريخ معماري ، هنر و باورهاي مذهبي اين سامان است . شهر دهانه ي غلامان ، يادمان دوران هخامنشي ، تنها شهر شناخته شده به معني متعارف امروزي است كه الگوهاي معماري مذهبي آن بيانگر رشد و شكوفايي نخستين انديشه هاي منظم و تدوين يافته ي مذهبي است . بهمين دلايل ريچارد فراي باستان شناس و تاريخ نگار سرشناس ، سيستان را بهشت باستان شناسان لقب داده و هنري ساوج لندوز ، باستان شناس و جهانگرد انگليسي پس از ديدن برخي آثار باستاني سيستان از جمله زاهدان کهنه آنجا را« لندن شرق» ناميده است . 


خيزش 19 بهمن 1330 ه . ش مردم سيستان عليه كارگزاران استعمار ، كه افتخار بزرگ و برگ زريني در تاريخ ايران و سيستان به شمار مي آيد حماسه اي جاودانه و نمادي روشن از ستم ستيزي و عدالتخواهي اين مردم است. با اين افتخارات و صدها مورد ديگر از جاذبه هاي تاريخي ، طبيعي ، فرهنگي و... در سيستان اين سرزمين به نمايشگاهي منحصر بفرد و كم نظير تبديل شده است . 
آمده است:
« و حكايت سليمان را عجم گويند كه بلقيس بيمار شد و آصف منهيان به اطراف ممالك فرستاد كه جايي تعيين نمايند كه هواي او در طراوت وسردي و گرمي در اعتدال داشته باشد كه مقام را موافق يافتند و در غرب سيستان كه دريا بار بود ، ديوان را حكم كردند كه يك فرسخ در يك فرسخ تختي مدور از سنگ درغايت رفعت ساختند و مدت چهل روز تخت بلقيس در ميان دريا بر فراز آن كوه بود بعد از صحبت متوجه قصر سليماني گرديد و الحال مرقد برادر دانيال نبي در آن كوه است »
در كتاب مقدس زرتشتيان كه اوستا نام دارد و قديمي ترين سند ديني ، فرهنگي و ادبي ايرانيان است كه توسط زردتشت نوشته شده ، ملاحظه مي شود كه بيش از هر مكان ديگري از سيستان سخن رفته است و اينجا محل مناسبي براي تقديس و نيايش سنت زرتشتي و پيدايش نبيره هاي زرتشت تشخيص داده شده است . كوه خواجه سيستان تنها كوه اين ديار است كه همواره در تاريخ اين سرزمين از قداست خاصي برخوردار بوده است .بطوري كه نزد پيروان سه دين الهي يعني مسلمانان ، زرتشتيان و مسيحيان به دلايلي كه اشاره خواهد شد ، همواره مقدس بوده است در متون پهلوي ساساني و كتاب اوستا از سرزمين مقدس سيستان و رود خروشان هيرمند به همراه درياچه هامون و كوه خواجه به نيكي ياد شده است و هامون هيرمند ( كنس اويه ) و كوه خوجه (اوشيدا ) و هيلمند ( هيتومنت ) را در سرزمين سيستان ذكر كرده اند . در بند 66 زامياديشت آمده است :‌فر ( نيرومند مزدا آفريده ) از آن كسي است كه شهرياري وي از آن جايي كه رود هلمند ، درياچه كيانسيه ( هامون ) را تشكيل ميدهد برخاسته و از آن جايي كه كوه اوشيدم ( اوشيدا ) واقع است و از گرداگرد آن آبهاي بسياري از كوه ها آمده ، با هم سرازير مي شوند . 


به عبارت ديگر سيستان از روزگاران عهد باستان ، يك سرزمين مردخيز و آباد بوده و با داشتن رودخانه خروشان هيرمند و درياچه پرآب هامون ، جايگاه مناسبي براي قدرت هاي مذهبي و سياسي دوران بوده است . حاصلخيزي زمين سيستان و فراواني آب رودخانه هاي آن كه هيرمند در راس همه آنها قرار داشته اين ايالت را غني ترين سرزمين از حيث محصولات گوناگون زراعي قرار داده بود. 


ماكماهون انگليسي كه سال هاي زيادي را در سيستان به سر برده ، مي نويسد : تحت سرپرستي يك حكومت حسابي ايالت سيستان با مختصر سعي « مصرثاني » خواهد شد . چونكه يك زماني بسيار آباد و معمور بوده است شكي نيست كه بار ديگر به همان اندازه آباد خواهد شد . 
استاد پور داوود مفسر برجسته اوستا مي نويسد : چيزي كه امروزه در سيستان دليل آبادي و ثروت و جمعيت انبوه قديم آن است همانا آثار و خرابه هاي فراوان اين ديار است كه از قرن هاي مختلف در همه جاي آن خاك پراكنده و گواه عهد بزرگي و سرافرازي آن است پس جاي تعجب نخواهد بود كه سيستان در روزگار عهد قديم از آباداني بسياري برخوردار بوده و اين آباداني باعث شده است كه در سنت مزديستا نيز تنها كوه اين سرزمين و درياچه آن مورد توجه و قداست قرار گيرد .
در اوستا سيستان يازدهمين سرزميني است كه « اهورامزدا » آفريده است . همچنين زادگاه رستم دستان قهرمان حماسي شاهنامه است . مورخين بناي سيستان را به گرشاسب يكي از نوادگان كيومرث نسبت داده اند ،در تاریخ سیستان آمده است که گرشاسب هنگامی که بدین زمین رسید و آب زلال هیرمند و هامون را دید و در کنار آن درختان انار سیستان را مشاهده نمود، عزم سکنی گزیدن در این زمین آباد را گرفت . اين ناحيه به دلايل موقعيت خاص استراتژيكي و جغرافيايي در تمام دوره هاي تاريخي از اهميت ويژه اي برخوردار بوده است . سيستان در زمان هخامنشيان منطقه اي آباد بود . اين امر در كتيبه هاي بيستون و تخت جمشيد كه سيستان را يكي از ممالك شرقي داريوش ذكر كرده اند ، منعكس شده است . نام سيستان ، از نام اقوام آريايي « سكا » اخذ شده است . سكاها در حدود سال 128 پيش از ميلاد ، سيستان را به تصرف خود درآورده و در پهنه ي آن استقرار يافته اند . 
نام قديمي سيستان « زرنگا » يا « زرنگ » بود . پس از مهاجرت « سكاها » به طرف جنوب در زمان فرهاد دوم اشكاني گروهي از آنان در زرنگ مستقر شدند . از اين زمان به بعد زرنگ ، به نام آنان سكستان نام گرفت.